Geopark Heuvelrug
2017-12
Eyckenstein; parel in Geopark Heuvelrug
Twee jaar geleden is het initiatief genomen om de hele Heuvelrug en de natte randgebieden aan weerszijden gekwalificeerd te krijgen als Geopark. Inmiddels is daartoe de stichting Geopark Heuvelrug i.o. opgericht. Landgoed Eyckenstein ligt in het gebied waarover dit gaat. In deze bijdrage wordt het hoe en waarom van het Geopark Heuvelrug-initiatief nader toegelicht.
Wat is een Geopark
Geoparken zijn gebieden waar geologisch erfgoed en landschappen van internationale waarde op een integrale manier worden beheerd. Daarbij staan behoud, educatie en duurzame ontwikkeling centraal. De geologische geschiedenis, de cultuurhistorie, de hedendaagse cultuur en de natuur bepalen samen de identiteit van het gebied. In een Geopark maken inwoners, ondernemers, lokale instellingen en scholen samen dit verhaal zichtbaar. Burgerinitiatief en lokaal draagvlak zijn cruciaal. Sinds 2001 kan de Unesco een gebied als Geopark kwalificeren. Er zijn wereldwijd inmiddels 127 benoemde Geoparken in 35 landen. In Nederland tot nu toe één: Geopark de Hondsrug, in Drenthe.
Geopark Heuvelrug
Als initiatiefnemers zijn we enthousiast over het concept omdat àlle aspecten van een gebied meegenomen en gewaardeerd worden: zowel de aardkundige waarden als de natuurwaarden als de cultuurhistorische waarden. Het meest alomvattende concept dus. Het beste uitgangspunt voor een duurzame omgang met onze omgeving. En we zijn er van overtuigd dat de hele Heuvelrug met de natte randgebieden, totaal ca 100.000 ha, ook werkelijk voor de kwalificatie Geopark van Unesco in aanmerking komt.
Geologische ontstaansgeschiedenis
De Heuvelrug is in de voorlaatste ijstijd, zo’n 150.000 jaar geleden, door een dik pakket landijs opgedrukt. Vóór die tijd stroomden Rijn en Maas verder naar het noorden dan tegenwoordig, ongeveer op de plek waar nu de Gelderse Vallei ligt. Voorafgaand aan de ijsbedekking hadden deze rivieren daar dikke lagen zand en grind afgezet. Toen het ijs tot dit deel van Nederland oprukte werden deze rivierafzettingen opgestuwd in hoge stuwwallen. Op de Heuvelrug zijn verspreid over de stuwwal van noord naar zuid meer dan 30 benoemde “bergen”. Van noord naar zuid als eerste de Eukenberg (14,3 meter) bij Huizen en als laatste de Grebbeberg (50,2 meter) bij Rhenen. De hoogste “berg” is de Amerongse Berg (68,9 meter) bij Amerongen.
Aan de rand van het ijs zocht smeltwater zijn weg door zwakke plekken in de stuwwal en er ontstonden ijssmeltwaterdalen. Het sediment dat door deze smeltwaterstromen geërodeerd werd, werd in grote zogenoemde sandrvlakten aan de westrand van de Heuvelrug afgezet. Op deze sandrs zijn ook zwerfkeien te vinden die meegespoeld zijn met het smeltwater uit de ijskap. Aan weerszijden van de Heuvelrug komt kwelwater afkomstig uit de hogere delen uit de bodem omhoog, waardoor natte randgebieden zijn ontstaan. De invloed van de Heuvelrug en de bijbehorende waterhuishouding en menselijk ingrijpen, met name afgravingen, reikt aan de oostkant tot aan de rivier de Eem en aan de westzijde tot aan de rivieren de Vecht en de Kromme Rijn. Reden waarom deze unieke randgebieden nadrukkelijk bij het Geopark Heuvelrug betrokken zijn.
Natuur
De Heuvelrug is ook een in ecologisch opzicht zeer waardevol gebied en combineert drie eigenschappen die in Nederland schaars zijn: water, reliëf en uitgestrekte bossen.
Zoogdieren die in het nationaal park leven zijn onder meer het ree, de vos, de das en de zeldzame boommarter. Het streven is om, door het maken van ecologische verbindingszones, het gebied ook voor grotere zoogdieren, zoals het edelhert en everzwijn geschikt te maken. Aaneengesloten natuurgebieden, zo is de gedachte, herbergen méér planten- en diersoorten dan kleinere, of versnipperde gebieden omdat ze grotere overlevingskansen bieden. Door de aanleg van ecoducten en faunatunnels en door het plaatselijk verwijderen van afrasteringen wordt geprobeerd de doorsnijdingen van het gebied ongedaan te maken.
Cultuurhistorie
Oudere en jongere tijdslagen liggen in de Heuvelrug dwars over elkaar heen: van prehistorische akkers en grafheuvels tot moderne landbouwgebieden. Van oudsher is de Heuvelrug een gebied vol boerderijen, zelfs tabaksplantages, kastelen en buitenplaatsen. Ook de Koningen van Nederland bouwden in dit gebied hun paleizen. Zij bouwden er in de 17e eeuw hun eerste grote buitenhuizen zoals kasteel Amerongen, het jachtpaleis Soestdijk en Slot Zeist. En als de ‘mode’ veranderde, werd het uiterlijk van het huis en de aanleg van de tuinen simpelweg aangepast. En dat typeert de Heuvelrug. De mens zette hier zijn omgeving voortdurend weer naar zijn hand. Verdeeld over de Heuvelrug liggen honderden kastelen, versterkte huizen en historische buitenplaatsen. De Heuvelrug kent de grootste dichtheid aan buitenplaatsen van Nederland, volgens sommigen zelfs meer dan er langs de Loire in Frankrijk te vinden zijn.
Eyckenstein in Geopark Heuvelrug
Landgoed Eyckenstein ligt in het Geopark-gebied, in de westelijke hoek van het deelgebied “de laagte van Peijnenburg”. Het landgoed ligt daarmee op de overgang tussen de droge Heuvelrug en de natte veenweide. De laagte van Pijnenburg is de laagte die achter bleef na de vorming van de Heuvelrug, tussen Baarn, Soest, Bilthoven en Hilversum. Het wordt een laagte genoemd, omdat het een laag deel van de Heuvelrug is. Door de lage ligging is het een vochtig gebied dat het Utrechtse deel van de Heuvelrug scheidt van het Gooi. Centraal in de laagte ligt het landgoed Pijnenburg waaraan de laagte zijn huidige naam ontleent.
Smeltwater verspreidde veel zand en grind over de ten westen van de Heuvelrug gelegen gebieden. In de droge fasen van de pas tienduizend jaar achter ons liggende laatste ijstijd raakten de lager gelegen delen van de smeltwaterafzettingen bedekt door een pakketten van kwartsrijke, fijne windzanden. Na de laatste ijstijd vormden zich in de laagte ook uitgestrekte hoogvenen, zoals het Vuursche Veen. Deze venen werd vanaf de 13e eeuw afgegraven. Voor het transport van de turf werden verschillende vaarten gegraven. In 1239 gaf bisschop Otto III toestemming voor de aanleg van het Oude Grachtje tussen de Vuursche en de Eem. Later werd de turfvaart verbeterd door de aanleg van de Praamgracht (of Pijnenburgergrift). In de vijftiende eeuw werd deze doorgetrokken tot Maartensdijk om de turf rechtstreeks naar Utrecht te kunnen varen. Buitenplaats Eyckenstein ligt aan deze Praamgracht.
De vochtige, rijke grond, gecombineerd met de grote variatie in bodemtypen maakt de Laagte van Pijnenburg tot een belangrijk natuurgebied. Kwelwater uit de Heuvelrug heeft lange tijd de natuurlijke kwaliteit van de Laagte van Pijnenburg bepaald. Er kwamen bijzondere planten en diersoorten voor in de graslanden en wateren waar kwelwater aan de oppervlakte trad. Op de landgoederen werd het water gebruikt voor vijvers. Door de vochtige omstandigheden speelde de laagte een rol als natte ecologische verbinding tussen de valleien van de Eem en de Vecht. Helaas vormen verdroging en versnippering een bedreiging voor deze natuurlijke rijkdom.
Het overgrote deel van het gebied werd in de late middeleeuwen in lange strookvormige kavels verdeeld. Het gebied van Eyckenstein was toen eigendom van de Dom van Utrecht. De eigenaren van de landgoederen Eyckenstein en het aangrenzende Rustenhoven speelden een belangrijke rol bij de herbebossing van de Heuvelrug. Omstreeks 1850 strekten de bossen van Eyckenstein zich reeds uit tot de lijn Hollandse Rading-Lage Vuursche.
De afgelopen jaren is een grote hoeveelheid geo-wandelgidsen voor het gebied van het Geopark Heuvelrug verschenen. In twee daarvan komt Eyckenstein en omgeving uitgebreid aan de orde: Op Geopad 111 (In Bilthoven Noord en de Ridderoordse bossen) en Op Geopad 127 (In de bossen bewesten Lage Vuursche).
En nu en verder
Vanuit de stichting Geopark Heuvelrug i.o. werken we hard aan het verder verspreiden van het idee achter de beschreven ambitie en het verkrijgen van draagvlak daarvoor. Tegelijk bereiden we ons voor op een mogelijke aanvraag voor kwalificatie door Unesco. Een kwalificatie die geen extra belemmeringen geeft, maar een bewuste omgang met onze leefomgeving en duurzame ontwikkeling van het gebied versterkt door àlle aspecten mee te nemen: ondergrond/ontstaansgeschiedenis èn natuur èn cultuurhistorie. Met vrijwilligers zijn we verder druk doende alle geo-wandelgidsen te digitaliseren. Een van de eerste geo-wandelingen, te downloaden en met Routeyou via de smartphone te gebruiken, is de wandeling van de Stulp, ten oosten van lage Vuursche. De wandeling geeft informatie over de geomorfologische gesteldheid en structuur van een bosgebied dat zowel op een lage stuwwal als windvormingen is gelegen.
Landgoed Eyckenstein en de Tuinderij maken deel uit van de historie en de toekomst van het gebied en staan net als stichting Geopark Heuvelrug i.o. een duurzame ontwikkeling van onze leefomgeving voor. Persoonlijk draag ik graag bij aan een duurzame omgang met ons leefgebied door me in te zetten voor het grote plan Geopark Heuvelrug èn tegelijk met de handen in de grond voor de biologische tuinderij van het prachtige Landgoed Eyckenstein.
Marc Hofstra
Voorzitter Stichting Geopark Heuvelrug i.o.
Vrijwilliger bij Tuinderij Eyckenstein van Luuk Schouten
Meer weten? Zie: